Kamu Hizmeti Niteliği Taşıyan Özel Teşebbüslere Devletçe El Konulması: Kamulaştırma mı, İstimval mi, Yoksa İştira mı?
Bilimsel merakla yola çıkalım… Günlük hayatımızda çoğu zaman fark etmesek de, devlet ile özel sektör arasındaki sınırlar zaman zaman bulanıklaşır. Özellikle de söz konusu olan şey “kamu yararı” olduğunda. Peki, bir özel teşebbüs — yani bir şirket veya işletme — kamu hizmeti niteliği taşıyorsa ve toplumun ihtiyaçları bunu gerektiriyorsa, devletin bu işletmeye el koymasına ne ad verilir? Gelin, bu sorunun cevabını hukuki ve bilimsel çerçevede, ama herkesin anlayabileceği bir dille birlikte inceleyelim.
—
Kamu Yararı Kavramının Temeli
Kamu yararı, hukuk ve siyaset biliminde en temel ilkelerden biridir. En basit tanımıyla kamu yararı, bireylerin çıkarlarının ötesinde, toplumun ortak refahını ve düzenini sağlamak için gerekli olan genel menfaat anlamına gelir. Bu kavram, devletin görevlerini ve yetkilerini belirlemede de anahtar rol oynar.
Örneğin; enerji, su, ulaşım gibi hizmetler toplumun temel ihtiyaçlarını karşıladığı için kamu hizmeti sayılır. Bu alanlarda faaliyet gösteren özel işletmelerin varlığı elbette mümkündür; ancak bu işletmelerin faaliyetleri toplumun refahını doğrudan etkiler. İşte tam da bu noktada devletin “müdahale etme” yetkisi devreye girer.
—
Kamu Hizmeti Niteliği Taşıyan Özel Teşebbüslere El Konulması Nedir?
Devletin, kamu hizmeti gören özel teşebbüslere kamu yararının zorunlu kıldığı hallerde el koymasına “idari zoralım” veya “kamu hizmetine el koyma” denir. Bu durum, kimi zaman “kamulaştırma” ile karıştırılır; ancak aslında ikisi arasında belirgin farklar vardır.
Kamulaştırma, özel mülkiyetteki bir taşınmazın kamu yararı amacıyla devlet tarafından bedeli ödenerek mülkiyetinin devralınmasıdır.
İdari zoralım (kamu hizmetine el koyma) ise kamu hizmeti yürüten özel bir işletmenin mülkiyetine değil, işletilmesine geçici veya kalıcı olarak devletin el koyması anlamına gelir.
Bu işlem, olağanüstü dönemlerde veya toplumun hayati ihtiyaçlarının tehlikeye girdiği durumlarda gündeme gelir. Örneğin, büyük bir sağlık krizi sırasında özel bir hastanenin kamu yararı için devlet kontrolüne alınması bu kapsama girer.
—
Tarihsel ve Hukuki Arka Plan
Kamu hizmetlerine el koyma yetkisi, modern devletlerin doğuşuyla birlikte gelişmiştir. 19. yüzyıl Avrupa hukukunda kamu hizmetinin “devlet tekelinde” olması gerektiği düşüncesi hâkimdi. Ancak 20. yüzyılla birlikte özel sektör de bu alanlarda aktif rol almaya başladı. Bu durum, devletin düzenleyici rolünün yanına denetleyici ve gerektiğinde müdahale edici bir boyut ekledi.
Türkiye’de bu yetkinin hukuki dayanakları Anayasa ve idare hukuku ilkeleri ile belirlenmiştir. Özellikle Anayasa’nın 47. maddesi, kamu hizmetlerinin gerektirdiği durumlarda özel teşebbüslere el konulabileceğini hükme bağlar. Ayrıca, bu tür durumlarda devletin müdahalesi geçici veya sürekli olabilir; ancak her hâlükârda temel ilke kamu yararının korunmasıdır.
—
İdari Zoralımın Uygulanma Alanları
Peki bu tür el koymalar hangi durumlarda gündeme gelir? İşte birkaç örnek:
Enerji krizi: Özel bir enerji şirketinin faaliyetlerini durdurması, toplumun yaşamını aksatıyorsa devlet işletmeye el koyabilir.
Sağlık acil durumu: Pandemi veya salgın gibi durumlarda özel hastaneler devlet kontrolüne alınabilir.
Ulaşım hizmetleri: Grev, iflas veya kamu düzenini tehdit eden bir durum söz konusuysa, özel ulaşım işletmeleri geçici olarak kamu tarafından yönetilebilir.
Bu uygulamaların tamamında ortak nokta, bireysel mülkiyet hakkının değil, toplumsal faydanın öncelik kazanmasıdır.
—
Bilimsel ve Etik Açıdan Tartışmalar
Bu konunun en çok tartışılan yönlerinden biri, bireysel mülkiyet hakkı ile kamu yararı arasındaki dengedir. Ekonomi ve hukuk literatüründe yapılan araştırmalar, kamu yararının öncelikli tutulduğu durumlarda bile hukuki güvencelerin korunmasının önemine işaret eder. Devletin keyfi müdahalesi, yatırımcı güvenini sarsabilir ve ekonomik istikrarı tehlikeye atabilir.
Öte yandan, sosyal bilim araştırmaları, olağanüstü durumlarda kamu müdahalesinin toplumsal dayanışmayı güçlendirdiğini göstermektedir. Özellikle kriz dönemlerinde devletin aktif rol üstlenmesi, vatandaşların devlete olan güvenini artırır.
—
Sonuç: Kamu Yararı ve Özel Mülkiyet Arasında İnce Bir Çizgi
Kamu hizmeti niteliği taşıyan özel teşebbüslere devletçe el konulmasına hukuk literatüründe “idari zoralım” ya da “kamu hizmetine el koyma” adı verilir. Bu uygulama, bireysel haklarla kamu yararı arasındaki hassas dengenin en somut örneklerinden biridir. Ne tamamen devlet müdahalesinden uzak bir serbest piyasa ne de özel girişimlerin tamamen dışlandığı bir kamu ekonomisi sürdürülebilir değildir. Gerçek çözüm, bu iki uç arasında doğru dengeyi bulmaktır.
—
Tartışma Zamanı
Sizce devletin özel teşebbüslere el koyma yetkisi hangi durumlarda kullanılmalıdır? Olağanüstü hâllerle mi sınırlı kalmalı, yoksa kamu yararı gerektirdiğinde her zaman uygulanabilir mi? Yorumlarda düşüncelerinizi paylaşın, birlikte tartışalım. 👇