Kapitülasyon Nedir Çok Kısa? Kısa, Komik ve Bolca “Aaa Demek Buymuş!”
Tarihi konular size sıkıcı mı geliyor? Merak etmeyin, bugün ders kitabı gibi konuşmayacağım. Aksine, çayını almış bir dost gibi anlatacağım. Hani şu bazı kelimeler vardır ya, kulağa havalı gelir ama tam anlamını sorsak bir an dururuz… “Kapitülasyon” da tam onlardan biri. Hazırsanız hem çok kısa tanımını yapalım hem de biraz gülelim.
“Kapitülasyon” Kelimesiyle İlk Karşılaşma: Bir Tarih Dersi Travması
İtiraf edelim, “kapitülasyon” kelimesiyle ilk tanışmamız genelde lise tarih kitabının sayfa 104’ünde, göz kapaklarımız yarı açıkken olur. Yanında “Osmanlı”, “vergi muafiyeti” gibi kelimeler geçer ve biz şöyle deriz: “Tamam tamam… sınavda çıkarsa bakarız.” Oysa bu kelimenin anlamı çok basit: Devlet diyor ki, “Siz yabancı tüccarlarsınız, vergiden muafsınız, davanız olursa kendi ülkenizin yasalarına göre yargılanırsınız.” İşte bu kadar!
Erkek Mantığı vs. Kadın Sezgisiyle Kapitülasyon
Haydi şimdi bunu bir ilişki metaforuyla açıklayalım çünkü neden olmasın?
Bir gün Osmanlı adında bir arkadaşımız var. Evine yabancı tüccarlar geliyor. Erkek mantığı şöyle çalışıyor:
“Bak kardeşim, sen yeter ki gel ticaret yap, ben sana vergi almam. Hatta mahkemede sorun çıkarsa kendi hukukunu uygula. Yeter ki ekonomi dönsün.”
Kadın yaklaşımı ise biraz daha sezgisel:
“Hmm… Şimdi sen benim evime geliyorsun, kuralları sen koyuyorsun… Bu işin sonunda beni sömürmez misin acaba?”
İşte bu mizahi diyalog aslında kapitülasyonun tarihini özetliyor. Başta ticareti artırmak için stratejik gibi görünen bu ayrıcalıklar, zamanla devletin egemenliğini zayıflatan bir avantaja dönüşüyor. Çünkü gelen yabancılar artık ev sahibi gibi davranmaya başlıyor!
Kısa Ama Çarpıcı Tarih: Osmanlı ve Kapitülasyonun “Kaderi”
Osmanlı Devleti, ilk kapitülasyonları aslında dostane bir jest olarak verdi. 1535’te Fransa’ya tanınan bu haklar, ticareti canlandırmak içindi. “Ne olacak ki, birkaç ayrıcalık…” derken zamanla İngiltere, Hollanda, Avusturya derken herkes “ben de isterim” demeye başladı. Ve her yeni kapitülasyon, Osmanlı’nın iç hukukunda biraz daha boşluk açtı.
Sonuç? 19. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı topraklarında yabancılar kendi hukuklarına göre yaşıyor, vergi vermiyor, hatta yerli tüccardan çok daha avantajlı ticaret yapıyordu. Yani misafir ev sahibini yönetmeye başlamıştı!
Kapitülasyon Günümüzle Nasıl Bağlantılı?
Şimdi diyeceksiniz ki, “Tamam tarih güzel de, bugüne ne faydası var?” Aslında çok şey… Kapitülasyon kavramı bize şunu öğretiyor: Stratejik avantajlar kısa vadede harika görünse de uzun vadede kontrolü kaybetmenize yol açabilir. Tıpkı bir iş ortaklığında, sevgililikte ya da ev arkadaşlığında sınırlarını net koymazsan ne olacağı gibi…
Bugünün dünyasında artık resmi kapitülasyonlar yok ama benzer ekonomik ilişkiler hâlâ var: Serbest ticaret anlaşmaları, yatırımcı teşvikleri, özel hukuk alanları… Bunların hepsi modern dünyanın “yeni kapitülasyonları” sayılabilir. Elbette amaç artık daha adil bir denge kurmak ama ders alınmazsa tarih tekerrür eder, değil mi?
Biraz Mizah, Biraz Gerçek: Kapitülasyon = “Evde Misafir Kuralları”
Kapitülasyonu özetle şöyle düşünebiliriz: Evinize misafir gelir, siz de ona “İstediğin koltuğa otur, televizyonun kumandası sende, hatta dolaptaki tatlıyı da al.” dersiniz. Bir süre sonra kendi evinizde uzaktan bakan bir ev sahibi olursunuz. Başta kibarlık gibi görünür ama zamanla otorite elinizden kayar.
İşte Osmanlı’nın başına gelen de buydu. Başta dostça bir ticaret jesti, sonunda bağımsızlık için bir tehdit hâline geldi. Yani kısa tanımıyla: Kapitülasyon, bir devletin yabancılara tanıdığı, egemenliğini sınırlayan ticari ve hukuki ayrıcalıklardır.
Yorum Köşesi: Sizce Modern Kapitülasyonlar Var mı?
Şimdi sıra sizde! Sizce günümüz dünyasında benzer ayrıcalıklar hâlâ var mı? Ülkeler arası ticaret anlaşmaları sizce “yeni nesil kapitülasyonlar” mı? Yorumlarda fikirlerinizi paylaşın, birlikte tartışalım. Belki de tarih, düşündüğümüzden çok daha yakınımızdadır…
Ve unutmayın: Bazen bir kavramı anlamanın en iyi yolu, ona biraz gülmekten geçer!